Piše: Ljubica Slavković 

Kada pomislimo na Njujork, vidimo liniju njegovih stremećih nebodera, koji simbolišu moć prestonice sveta. Prepoznatljiv po arhitekturi koja para nebo, Njujork je, ipak, daleko više od toga. Ova metropola nije samo centar sveta, ona je svet u malom, a takva je i njena arhitektura.

U gradu Njujorku može se čuti preko 800 jezika, što ga stavlja na prvo mesto gradova sveta po jezičkoj raznovrsnosti. To direktno implicira da je ovaj grad prestonica kulturne razvnovrsnosti i mesto susreta kakvo ne postoji nigde drugde na svetu. Najgušće je naseljeno mesto Sjedinjenih Američkih Država, njegov raznobojni život odigrava se na ulicama na kojima se sve konstantno kreće, meša, susreće i protiče. Njegova arhitektura savršena je scenografija takvom vrelu života.

Arhitektura Njujorka predstavlja slojeve ideja, težnji, dostignuća i promena, koje su utkane u prestonicu američkog sna: od kolonijalnih seljačkih kuća, preko ornamentisanih klasicističkih zdanja i pionira inter-

nacionalnog stila, sve do najnovijih ostvarenja arhitektonskih zvezda. Čitav grad je kao scenografjia filma, svaki ćošak može oživeti kao mesto u kome se dešava neka važna scena i na kome se život iz korena menja. Grad koji je oličenje mašine za stanovanje, ali i za proizvodnju novih šansi i stremljenja, i baš kao mašina, stalno je u pokretu. Naravno, taj nezaustavljivi točak njujorškog života pokreće i stalno rastuća cena kvadrata i nekretnina, što nas iznova vraća na suštinu bivstovanja u prestonici sveta – na njenu arhitekturu.

Kada pokušamo da mislimo i razumemo arhitekturu Njujorka, pa i sam Njujork, moramo poći od da se tadi o ogromnom gradu. Prepoznatljivi Menhetn je tek njegov deo, zapravo delic.

Uže gradsko jezgro sastoji se od pet gradskih opština. To su: Bruklin, Bronks, Menhetn, Kvins i Steten ajlend. Potrebni su sati i sati metroom da bi se s jednog kraja dospelo do drugog. Svaka od ovih gradskih opština ima svoju dugu i neobičnu istoriju, i iako su danas sve spojene u jedan grad, svaka bi mogla biti metropola za sebe. Tako je, poređenja radi, sam Bruklin po broju stanovnika za čitav milion premašio Beograd, dok po površini zauzima prostor polovine čitavog Beograda, a čak tri Menhtena. 

Iako ime tako govori, Steten ajlend nije jedino veliko ostrvo Njujorka. Njegov centralni, najposećeniji i naprepoznatljiviji deo, Menhetn, takođe je ostrvo, a pet opština grada odvojeno je rekama. 

Dok Kip slobode pozdravlja sa ostrvceta koje takođe pripada Menhetnu, čitav grad okružen je vodom – preko deset reka protiče Njujorkom, on je prožet moreuzima, uvalama i potocima, a okružen je i Atlantskim okeanom. Prisustvo vode, važnost rečnih tokova i promet koji oni nose, oblikovalo je grad i život u njemu, koji čine i velike luke i mala ribarska naselja, duge peščane plaže i čuvene živopisne rive, među kojima se svakako ističe filmski kolorit šetališta na Komi ajlendu. 

Arhitektura Njujorka slikovito priča istoriju grada staru preko 300 godina. Brojnost i očuvanost objekata, koji svedoče o više od tri veka intenzivnog naseljavanja sa svih krajeva sveta, svakako jeste impresivna. Najstariji objekti Njujorka pripadaju Georgijanskom stilu, odnosno grupi stilova, prepoznatljivoj pre svega po vrhunskim dometima u dizajnu britanskih kuća. U ovoj arhitekturi rađene su prepoznatljive londonske simetrične kuće u nizu, karakterističnih fasada od cigle s pilasterima. Harmoničnih proporcija, one su bojene nežnim nijansama crvene i braon,  koje topi bela boja. Fasade su tipično od opeke i kamena.

U Sjedinjenim američkim državama ovaj stil viđen je kao izraz prosperiteta kolonija i kao oštar kontrast kasnijem kolonijanom stilu koji ga je nasledio.  

Jedina zgrada koja stoji na Menhetnu iz vremena pre revolucije je Kapela Svetog Pavla, smeštena na Brodveju. Ovaj niski, savršeno očuvani objekat iz 1764. godine, sa svojim simetričnim pročeljem, kolosalnim stubovima, balustradom iznad linije krova, izrađen u kombinaciji kamena i opeke i sa belim timpanonom, apsolutni je kontrast svom okruženju, u kome dominiraju neboderi Menhetna. Kapela Svetog Pavla samo je jedan od primera kako njujorška arhitektura slikovito podseća hiljade prolaznika svakoga

dana koliko je bogata istorija ovog grada, kao i koliko se grad čuva.

Pravi američki stil u arhitekturi bio bi federalni stil, koji se razvija krajem XIX veka.  Popularan među uspešnim trgovcima istočne obale, ovaj stil budio je asocijacije na prosperitet Rima i Grčke, čineći ga adekvatnim za izražavanje težnji mladih Sjedinjenih država. U Njujorku se naročito razvio u kućama u nizu, istim onim koje danas gledamo u brojnim filmovima, radnjom smeštenih u srce Menhetna. Najistaknutiji primeri ovog stila smešteni su u Vest vilidžu, četvrti brojnih domova slavnih i epicentru razvoja američke boemske kulture. Upravo ovde razvila se avangarda i alternativna kultura početkom XX veka, kada kreće uspon Njujorka kakvog ga danas prepoznajemo. 

Za činjenicu da te kuće danas i dalje stoje kao svedoci vremena zaslužna je i čuvena Džejn Džejkobs, čija borba za pravo na grad je počela upravo na ulicama Grinič vilidža, u ovom delu Menhetna. Sredinom XX veka, u Njujorku intenzivnih urbanih promena razvija se i svojevrsna kritika takvog grada, diktirana odozgo, bez prezanja pred potrebama običnih građana. Upravo žitelji zapadnog Menhetna, vođeni Džejn Džejkobs, ustaju u odbranu svoga kraja i grada. Iz poprišta ove velike borbe građana i planera proisteklo je to da ogromno prostranstvo Menhetna danas čine zeleni parkovi, ulice koje žive i život koji se na njima odvija, umesto velikih auto-puteva i bulevara, punih automobila, buke i smoga.  

Krajem XIX veka, biti u gradu Njujorku značilo je biti na prostoru današnjeg Menhetna. Ovaj grad razvio se u pulsirajuću metropolu sa industrijskom revolucijom, kada su milioni ljudi emigrirali preko okeana. Da bi se nosio s nezaustavljivim prilivom stanovništva, taj mali, prostorom ograničeni ostrvski grad, iskoristio je sve nove mogućnosti koje je pružala industrijska revolucija – počeo je da se razvija u visinu. U tim prvim stremljenjima ka nebu, Njujork je obeležavala klasična arhitektura. Ornamenti, lukovi i stubovi obeležavali su prve velike objekte Njujorka, izrađene u stilu neorenesanse i neogotike.  

Ubrzo zatim, eskperimentisanje sa livenim i kovanim gvođžem otvara nove vidike. Njujork stremi sve više u visinu, a zahvaljujući razvoju materijala i tehnologija, sada to i može. S industrijskom revolucijom, tehnologija se razvija možda i brže nego misao u arhitekturi, i prvi neboderi još uvek koriste estetiku prethodnih vremena. Takvi objekti danas su prepoznatljivi širom sveta. Flatiron Building (u slobodnom prevodu Pegla), završena je u osvit XX veka i dan-danas predstavlja jedan od najupečatljivijih obeležja Menhetna i Njujorka. Trogulasti, uski neboder bogate estetike prati parcelaciju ulice, i sa svojih jedva dva metra širine profila, otvara se ka trgu koji je danas jedno od omiljenih mesta susreta Njujorka.   

Nastao pod uticajem pariske Akademije umetnosti, raskošni Beaux-art stil, u SAD viđen je kao pravi način da se istakne građanski ponos nacije. Tako su brojni značajni kulturni i javni objekti Njujorka rađeni upravo u maniru lakoće livenog gvođža, ozbiljnosti simetrije i reda, kao i grandioznosti samih građevina. Među njima su Njujorška biblioteka na Petoj aveniji, terminal Velike centralne železničke stanice, kao i zgrade Američke carine.  

Njujorški zakon o zoniranju, donet 1916. godine, i te kako je oblikovao njegovu arhitekturu, a najviše se odrazio na stil art deko, koji se baš tada širi ulicama grada. Jednostavnih linija, izražene geometrije i jakih ivica, objekti ovoga stila krase brojne gradske ulice, neobično kombinujući paranje oblaka sa izražajnošću i raskošću jake i dekorativne geometrije. Krajlserova zgrada i Rokfelerov centar samo su neki od brojnih primera neobičnih nebodera Njujorka, čije težnje u visinu i bogata ornamentika kao da pripadaju muzeju, a ne ulicama grada. Upravo niz ovih objekata, obogaćen redovima zelenih krošnji, uz pratnju nezaobilaznih žutih taksija i gradske verve, koja nikada ne spava, čine neke od najikoničnijih slika Njujorka, po kojima je ova metropola i danas, u doba izražene globalizacije, nepogrešivo prepoznatljiva i samo svoja.  

Internacionalni stil u arhitekturi je, kao što ime i kaže, prožeo čitav svet. Prva izložba ovog svetskog stila predstavljena je upravo u srcu Menhetna, u Njujorškom MoMA muzeju, pod jednostavnim nazivom „Moderna arhitektura“. Protagonista internacionalnog stila, Mis van der Rohe, svoja remek dela ostvario je upravo u ovom gradu u kome su spas od užasa evropskog rata i progona našli mnogi intelektualci sredinom XX veka. Čuvena Sigram building, u staklu i gvođžu, nezaobilazna je stanica Njujorka, i samo je jedan od simbola moći koju ovaj grad razvija.  

Sredina XX veka bio je period kada u Njujorku počinju da se razvijaju ozbiljne debate na temu arhitekture. Modernistički plan da se sruši čuvena stanica Pen u Beaux-art stilu prouzrokovala je veliko negodovanje i protest protiv takvog preoblikovanja grada uništavanjem. Ovaj objekat je na kraju ipak bio zamenjen danas čuvenim Medison skver gardenom, ali protesti koji je probudio doveli su do toga da grad Njujork uvede niz zakona koji se odnose na očuvanje arhitektonskog nasleđa. Danas možemo da budemo zahvalni na tim pionirskim koracima i buđenju svesti o značaju nasleđa, koji nam omogućavaju da šetajući Njujorkom čitamo svu njegovu bogatu istoriju.  

Naravno, postmoderno doba i star arhitekti XXI veka nikako nisu zaobišli prestonicu sveta. Frenk Geri, Renco Pijano, Tadao Ando i Zaha Hadid samo su neka od imena koja su nastavila da oblikuju i preoblikuju njujorški krajolik, utrkujući se u donošenju nećeg novog i drugačieg ovako bogatom gradu. U toj igri, Njujork ne prestaje da bude mesto inovacija, aspiracija i ostvarenja snova, ali ne samo za njegove arhitekte, već i za milione i milione ljudi iz svih krajeva sveta, koji najlepše oslikavaju svu raznovrsnost i duh ovog svetskog grada.