Piše:Ljubica Slavković
Foto: Vladimir Jablanov

Razvoj modernog Beograda prati veliki raskorak između plana i realizacije. Tome nisu odolele ni obale reke Save i čuveni silazak Beograda na reke, prisutan u svim vizijama budućnosti, negde između željenog i realizovanog, maštanog i realnog.

Još od prvih urbanističkih planova, velike i ambiciozne urbanističke poteze Beograda pratile su revizije i ponovna promišljanja u skladu sa realnim razvojem i okolnostima. Ipak, sa razvojem grada i društvenog uređenja se razvijalo i planiranje, a mnogi bi rekli da je s generalnim urbanističkim planom iz 1972. godine dostiglo i svoje zlatno doba.

Prethodni Generalni Urbanistički Plan Beograda donet je u prvim posleratnim godinama, i to kao prvi posleratni GUP, 1950. godine. Njegova revizija ostvaruje se 1966. godine, u vreme intenzivnog razvoja Beograda, koji je od velikog značaja, ali ipak nije u velikoj meri u skladu s planiranim. Stoga je 1972. godine, nakon saradnje preko 250 eksperata i saradnika, 70 naučnih i stručnih institucija, izrade više od 150 studija i sveobuhvatne primene naučno- istraživačkih metoda, usvojen GUP Beograda za 2000. godinu. I ovim GUP-om se po prvi put planiraju i centralni sadržaji u blokovima pored Save.

Zatim je 1975.g. pokrenut projekat „Dom prijateljstva“, poznat i kao „Gradski centar – Savski amfiteatar“. Iniciran je na inicijativu Urbanističkog zavoda Beograda, a u cilju davanja konkretnog predloga za prostor Savskog amfiteatra koji bi ga sačuvao od usmerene stambene izgradnje. Tako je, prema publikaciji koja je tom prilikom pripremljena (a kako Urbanistički zavod Beograda prenosi u knjizi „Planovi“ izdatoj povodom 70. godina ove institucije) „Dom prijateljstva“ zamišljen kao multifunkcionalni centar koji će spajati levu i desnu obalu Save. Razrađen je prvi konkretan projekat koji je urađen za prostor Savskog amfiteatra.

Time je 1976. godine započeo je veliki društveni i građevinski poduhvat, izgradnja Sava Centra. Te 1976. godine verovalo se da je to samo početak na izgradnji „Doma prijateljstva“ i da će izgradnja ovog reprezentativnog kongresnog centra dalje mobilisati projektantske i graditeljske snage Beograda i zemlje. Smatralo se i da će do budućih projekata na ovom potezu dolaziti putem konkursa, kao što je to bila dotadašnja praksa u Beogradu kada je u pitanju izgradnja značajnih objekata.

Međutim, dalja realizacija izgradnje dela Savskog amfiteatra se nije nastavila, pa i sama izgradnja Sava Centra sa svoja dva objekta i hotela  Interkontinental, zapravo je  finalizirana tek 1981. godine. Promišljanje ove zone pokrenuto je ponovo sredinom 1980-ih godina da bi se, kako publikacija Urbanističkog zavoda ističe, u decenijama koje dolaze nastavilo kroz promišljanje mnogobrojnih planova i projekata izgradnje novog centra grada na obalama reke Save. Među njima su ideje premošćavanja Save, povezivanja starog i novog grada i izmeštanja železničke infrastrukture…od kojih ni jedna nije realizovana.

Studija „Istraživanje alternativnih modela grada“ koju Miloš Perović izrađuje u periodu 1979 – 1981. oslanja se na studiju urbane strukture Savskog amfiteatra urađene u okviru „Doma prijateljstva“ i utiče na Studiju rekonstrukcije centra Novog Beograda i Savskog amfiteatra koju Perović izrađuje sa Branislavom Stojanovićem u periodu 1981 – 1984. Rezultati ovih istraživanja objavljeni su u Perovićevoj knjizi „Iskustva prošlosti“ 1985.g.,kada se u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti predstavljaju pod nazivom „Središte kulture III milenijum“.

Projekat „Središte kulture III milenijum“ pokrenut je još 1979. godine kada je grupa akademika predložila da se u Savskom amfiteatru izradi kulturno središte. Tom prilikom, kako Slobodan Giša Bogunović prenosi u svojoj analizi delatnosti arhitekata-akademika pod okriljem SANU,  ”odbor je prikupio građu dovoljnu za formulisanje načelne urboarhitektonske potke kompleksa koja se ne bi svela na nekakvo ”mamutsko zdanje” ili ”kulturnu piramidu”, već sastojala od ”sistematski, ali postupno građene organizovane grupe zdanja manjeg formata utkanih u živo gradsko tkivo”. Na pomenutoj izložbi 1985. godine 18 arhitekata je predstavilo niz rešenja, od urbanističkih do arhitektonskih. Ipak, u atmosferi i delanju u opštoj krizi u zemlji  koja se u godinama koje su dolazile samo produbljivala, realizacija je još jednom izostala.

Rad na studiji se nastavio krajem 80-ih godina XX veka, te je predstavljen elaborat „Savski amfiteatar – studija mogućnosti transformacije prostora u novo gradsko središte“. Ova tema je dalje razrađivana na arhitektonsko-urbanističkom konkursu 1991. godine. Tom prilikom izdvojio se projekat „Varoš na vodi“ koji je, kako Bogunović prenosi uvažavao ljudske razmere i kontekstualnost i svesnim romantizovanjem sadržaja došaravao raznolikost doživljaja u gradu polivalentnih javnih prostora, mostova i bulevara, s gradskim središtem koje je,mrežom ostrva, uključivalo samu reku Savu i njene obale.

Impozantan projekat ”Varoš na vodi” planiran je da se prostire na 170 hektara, na obe obale reke Save i na veštačkom ostrvu ispresecanim kanalima, čime ne samo da bi Beograd  ”sišao na svoje reke”, već bi se one ”uvukle” u gradsko tkivo.

SANU angažuje osam stručnih timova za izradu tematskih projekata na prostoru Savskog amfiteatra, od kojih svaki tim dobija temu: Ekološki pristup – Nova Ada, Futuristička vizija, Savski bulevar, Blokovska matrica, Savski CITY, Ivične zone, Inicijalna mesta i Varoš na vodi.

”Varoš na vodi“ arhitekata Dragoljuba Manojlovića-Dika, Milice Tome-Krstanovski, Slobodanke Prekajaski, Antonija Antića i njihovog tima bazira se na ideji da se povežu leva i desna obala reke Save mrežom kanala i veštačkim ostrvom na sredini na kome su smešteni  stambeni, poslovni, turistički i ugostiteljski objekti….

Impozantan projekat ‚‚ Varoš na vodi” planiran je da se prostire na 170 hektara, na obe obale reke Save i na veštačkom ostrvu ispresecanim kanalima, čime ne samo da bi Beograd ‚‚ sišao na svoje reke”, već bi se one ‚‚ uvukle” u gradsko tkivo. Kako  Zoran Majdin prenosi za ‚‚ Vreme”, na ponovnom predstavljanju ovog projekta početkom ovog veka, arhitekta Dragoljub Manojlović istakao je:

..  Prostor između Beogradske tvrđave i Bežanijske kose bio je velika močvara, koji su presecali Sava i mnoštvo kanala i oni su nasuti za izgradnju Novog Beograda i autobuske stanice. Zamislili smo da putnici iz Savske ulice rečnim autobusima stižu u Novi Beograd i Zemun… ”

U ‚‚centru”, odnosno dnu Savskog amfiteatra, bi se, prema projektu ‚‚Varoš na vodi” našle brojne javne zgrade i institucije kao što je nekoliko muzeja, ali i dugo sanjana, a nikad ostvarena beogradska opera – koja ni tom prilikom, kao ni ostatak projekta, nije bila realizovana.

No, vratimo se korak unazad, na studiju i izložbu ‚‚Središte kulture III milenijum”. Neposredno nakon toga, krajem 1985. i početkom 1986.godine, održao se i jedan značajan konkurs ‚‚Međunarodni konkurs za unapređene urbane strukture Novog Beograda”. Motiv za održavanje ovog međunarodnog konkursa ogledao se u nameri da se budućnost Novog Beograda i uopšte urbanističkog planiranja, uskladi sa novim težnjama, gde je kritika funkcionalnog, modernističkog grada već odavno uzela maha.

Konkurs poznatiji i kao ‚‚Budućnost Novog Beograda” izdvaja se po svojoj organizaciji, odzivu i predstavljanju. U vreme raspisivanja, gradonačelnik Beograda je bio arhitekta Bogdan Bogdanović, koji je ujedno bio i predsedavajući žirija. Žiri se sastojao od 12 stručnjaka iz zemlje i inostranstva, pristiglo je 94 rada iz zemlje i inostranstva a njegovi rezultati su bili objavljeni u formi izložbe, simpozijuma i kao vanredni broj časopisa Arhitektura urbanizam. Zanimljivo je istaći da je i poznati mislilac, filozof i sociolog Anri Lefevr, sa koautorima priložio teorijski tekst za ovaj međunarodni konkurs za Novi Beograd, u kome preispituje ulogu građanina i prava na grad.

Nesvakidašnjost ovog konkursa ogledala se i u tome što se odnosila na teritoriju čitavog Novog Beograda, dok je učesnicima ostavljena sloboda da sami odaberu predmetnu lokaciju i temu. Ipak, brojni, ako ne i svi pristigi radovi tretiraju obale reke Save, promišljaju njihovu novu, mahom značajnu ulogu u gradskom centru, premošćavaju reku na različite načine i uopšte, predstavljaju budućnost Novog Beograda kao nezamislivu, bez oblikovanja grada na reci. I sam prvonagrađeni rad bazira se na ideji novog centra Novog Beograda, na reci Sava.

Ali vratimo se opet koji korak unazad, ovoga puta na analizu značaja ovog međunarodnog konkursa, u kome Jelica Jovanović sumira pristigle radove sa svih strana sveta, istićući da im je zajedničko da u budućnost Novog Beograda zapravo donose duh nekog starijeg vremena. Jelica predstavlja i procese diskusije i promišljanja rezultata konkursa, budućnost njegove realizacije i njihov slepi kraj.

Nakon održanog simpozijuma, koji je imao za cilj da se konkurs na njemu prodiskutuje, 1987.godine napravljen je tekst izveštaja o rezultatima konkursa za potrebe Skupštine grada, čime je rad na konkursu čitave tri godine nakon odluke o njegovom raspisivanju, konačno završen.

Finale ovog dugogodišnjeg međunarodnog i višeinstitucionalnog rada sveo se na to, kako Jelica ističe, da je: ‚‚ sledeći potez bio na gradskoj upravi, odnosno institucijama planiranja: iskoristiti rezultate i zaključke konkursa kao osnov za izradu planske dokumentacije. Nažalost, to se nije desilo, odnosno, dešavalo se parcijalno po blokovima, kada bi se ukazala potreba ili ukazao Investitor kojem je ( hitno) bio potreban Detaljni urbanistički plan… ”

U ratnim godinama koje su usledile, a za potrebe predizborne kampanje, 1995.g. CIP izrađuje i na prethodnim studijama temelji projekat -‚‚Europolis”.

Uz blještave slike, ‚‚Europolis” poručuje da se oslobađa 86 hektara najatraktivnijeg zemljišta Beograda i pruža 50.000 novih radnih mesta. Obećano je da projekat može biti završen u narednom četvorogodišnjem mandatu, da bi njegova nerealizacija deceniju kasnije, bila pravdana time da međunarodni konkurs nije ni raspisan jer za žiri nisu mogli biti angažovani vrhunski svetski arhitekti…

Godine, decenije koje su usledile, donele su još najava i slikovnih rendera koje obećavaju nove sadržaje na ovom željenom, a nikad osvojenom prostoru, često maštanom kao najvrednijem dragulju grada Beograda…

Nastaviće se…