Svaki beogradski kraj ima svoju priču, ali malo koji tako uzbudljivu kao Savamala. Mahala na obali Save bila je luka na obodu carstva, mesto namernih i slučajnih susreta, ponos evropski nastrojenih trgovaca, rušena je pod bombama i crnila se pod teretom izduvnih gasova, da bi se uzdigla kao epicentar kreativnog Beograda i dospela u sam centar pažnje, čak do globalnih medija. Od periferije carstva preko centra prestoničkog grada, Savamala svojim nepomičnim tragovima, svojom arhitekturom, govori o uzbudljivoj istoriji i životu Beograda.

No ova prva nisu važna samo kao kupatila već više zato što su tu bili čitavi mali centri jednoga dela života tadašnjega Beograda. Tramvaj broj 2 tada nije išao od savskog pristaništa direktno ka železničkoj stanici. Na pola puta bio je tada Paranosov han i još nenasut deo Bare Venecije, gde su deca plovila u koritima veslajući daščicama.

Tu je tramvaj obilazio udesno, izbijajući skoro do Save, pa tek odatle kroz drvare izlazio na železničku stanicu. Ovde na obali Save bio je mostić preko kanala kojim je Bara Venecija bila vezana sa Savom i ispod koga se moglo proći čamcem. (Cela ta prostrana Bara Venecija je posle nasuta i postavljeni su železnički koloseci).“ Ovim rečima arhitekta Aleksandar Deroko započinje svoj opis beogradskog života na rekama. Od javnih kupatila u koja se išlo zbog čuvenja savske vode kao lekovite protiv reumatizma, preko terase sa pivom i prženim ribama, na rečnim kupalištima od beogradskog leta utočište su tražili švimajster Pera, beogradske kupačice i gradska manguparija, pecaroši, dame i vojnici, veslači i plivači, baš tu gde se pravila „prava riblja čorba“ isključivo od savske ili dunavske vode, a „nikako od česmenske“.

Kroz opise beogradskog života na rekama i najživlje trgovačke četvrti na prelasku dva veka, Deroko nam otkriva kako se nastanjivala, podizala i razvijala živa mahala u kojoj je smeštena duša Beograda.

Uzbudljiva priča Savamale počinje još ranije.

Njene granice nisu jasne, sasvim izvesno ono što danas nazivamo Savamalom nije isto što je bilo na početku prošlog veka, a kamoli na kraju 19. ili 18. veka. Smatra se da su prve kuće podignute već oko 1790. godine, stare trošne, nadomak Beograda.

Većim delom pod vodom, pod pašnjacima i livadama, prostranstvo nadomak Beograda postaje lična baština Kneza Miloša, koju naseljavaju begunci i lađari. Njen moderni razvoj počinje knez Miloševom odlukom da se uredi prostor između Kalemegdana, koji nastanjuju Turci, i Bare Venecije, fizičke prepreke na obodu grada.

U vreme kada je saobraćaj, a time i trgovina, najintenzivniji na rekama, a Beograd pred oslobođenjem, obala Save postaje potencijal za čvorište komunikacije. Uvidevši to, Knez Miloš u jednom danu ruši trošne kuće Savamalaca koje raseljava, i stvara novu abadžijsku čaršiju uz rečno pristanište. Na ruševinama kneževe odluke nastaje centar novog srpskog Beograda.

Usled trgovine koja počinje da se odvija sa Austrijom i potrebe da se roba carini na samom pristaništu, 1835. godine podiže se i prva reprezentativna građevina, Đumrukana, državni institut koji podstiče pridošlice da se nastane u neposrednoj blizini. U to vreme etablirani trgovci već žive u trgovačkoj zoni u ulici Kralja Petra, i u Savamalu dolaze trgovci koji tek započinju svoju karijeru i beogradski život. Reprezentativna Đumrukana, carinarnica, bila je tada jedna od najvećih beogradskih građevina.

O neobičnoj prirodi Savamale govori i podatak da je zgrada kroz koju su morali proći svi putnici koji su s reke ulazili u Beograd postala i kuća pozorišta. Jovan Sterija Popović i Atanasije Nikolić su, došavši u novu prestonicu Kneževine Srbije 1840. godine, u preuređenoj sali velikog magacina u Đumrukani osnovali prvo stalno pozorište Beograda, Teatar na Đumruku. Nekolicina sačuvanih bondručnih kuća iz tog vremena nalazila se najbliže Đumrukani. Pripadale su trgovcima koji su bliski Knezu Milošu, te dobijaju za pravo da se tu nastane. Bondručne kuće sa magazama i prodavnicama u prizemlju, pa čak i velikim magacinima u zadnjem delu, smeštene su iznad laguma, u nasipu.

U drugom delu Savamale, dalje od centra zbivanja, pored ribara i ćerpičara, uz postojeći Kovačev han, koji je iz istog vremena kao i Đumrukana, okupljaju se oni koji svoju robu dovoze preko Topčiderskog druma. U to vreme se beogradski Veliki Pijac nazalio ispred sadašnjeg Studentskog trga, a u Savamali, kod Kovačevog Hana, formira se Mali Pijac. Savamalski Mali Pijac postaje mesto susreta. Trgovina kao žarište zbivanja privlači ljude u Savamalu, a Kovačev Han živi kao mali grad.

Otvaraju se kafane i podižu kuće sa trgovačkim radnjama ili magazama u prizemlju. Kako istoričarka umetnosti konzervatorka Vera Pavlović Lončarski objašnjava, sredinom 19. veka stižu ključni trgovci Savamale, rekom Savom preko Bosne ili drumom sa istoka. Krsmanovići trguju šljivama koje su doneli sa sobom, i preko Trsta otpočinju razmenu čak i sa Amerikom, naseljava se i Luka Ćelović, tada mladić koji dolazi kod rođaka i postaje jedan od najbogatijih i najuticajnijih ljudi u Srbiji. Luka Ćelović Trebinjac upravo je jedan od najzaslužnijih zbog koga se Savamala razvila u novi prestonički centar u kome niču reprezentativna zdanja, pa i zbog kojeg je Beogradski univerzitet dobio oslonac za budući naučni i obrazovni rad. Etablirani trgovci tadašnjeg Beograda živeli su u istorijskom, gornjem delu grada, a u Savamali, zbog blizine pristaništa, skladište svoju robu. Stovarište soli velikog beogradskog trgovca, Miše Anastasijevića, bilo je tik uz Brankov most.

Međutim, novopristigli trgovci magacine smeštaju uz ulicu Braće Krsmanovića, i oko njih počinje da se okuplja svet kome nema mesta gore u starom gradu. Dobre veze Kneza Mihaila sa Austrijom direktno utiču na razvoj Savamale kao mesta pristaništa i kruženja robe, a tako i ljudi. Na mestu današnjeg Hotela Bristol Rista Paranos pravi Paranosov han, grad za sebe: sa dućanima, kafanama, sobama za izdavanje, magazama i štalama. Paralelno sa njim niču i hoteli evropskog tipa, Hotel Evropa i Hotel Bosna.

U jesen 1882. godine osniva se Beogradska zadruga, „Zavod za udeonice“. Mali preduzetnici, među kojima je bio i trgovac Luka Ćelović koji kasnije postaje i doživotni predsednik zadruge, skupljaju kapital i osnivaju prvu nacionalnu štedionicu. Ćelović intenzivno radi na razvoju zadruge, i ona postaje jedna od najsnažnijih organizacija koja pomaže svojim članovima. Oko nje se skupljaju ljudi koji imaju kapital i ulažu ga u trgovinu, i u mesto u kom će živeti. Istovremeno, Beograd se modernizuje na svim stranama.

Reprezentativne zgrade Savamale podižu se u drugoj polovini 19. veka. Krsmanovići, Paranos, Antula, Ćelović i Vučo, koji su do tada imali samo magaze i dućane u Savamali, počinju da kupuju placeve i podižu kuće evropskog tipa. Bogate se toliko da krajem sedamdesetih godina Krsmanovići od Miše Anastasijevića otkupljuju veliko imanje Liman na Savi, i polako postaju većinski vlasnici placeva pored Save. Paranos, uporedo sa životom Hana, unajmljuje poznatog arhitektu Aleksandra Bugarskog i renovira hotel evropskog tipa, hotel „Bosnu“. Pristanište je važna karika u vezi sa Austrijom i Knez Mihailo otvara kraću vezu sa gradom, grade se Velike stepenice.

Istoričarka umetnosti i konzervatorka, Vera Pavlović Lončarski, otkriva da Antuline kuće u broju 10 i u broju 8 u ul. Kraljevića Marka ilustruju razvoj savamalskog kvarta. Od tipične balkanske provincijske kasabe iz pedesetih godina u broju 10: kavci, ćerpenci, podela po sredini, na spratu ravna fasadu i prozori izvučene u polje, magacin je dole, gore je trgovina a vlasnik i dalje stanuje u tradicionalnoj kući u dvorištu, do samo dvadeset godina kasnije, na samom uglu Gavrila Principa i Kraljevića Marka, u broju 8, podiže kuću evropskog tipa, gde je posebna pažnja posvećena enterijeru. Renomirani arhitekti dolaze jer trgovci imaju novca da plate i žele da grade. Postaju svesni toga da su sada pokretačka energija. Reprezentativnost uslovljava selidbu Malog Pijaca, i na njeno mesto trgovci postavljaju krst koji i danas stoji u parku, javni spomenik i hričćansko obeležje da su osvojili Savamalu. Pijaca postaje trg, obeležen spomenikom, 1862. godine. Primat preuzimaju radnje iz kojih se dalje trguje.

U razvoju Savamale sledi isušivanje Bare Venecije, a zatim se podiže i železnička stanica 1884, koja je istovremeno priznanje statusa Savske varoši i podsticaj njenom razvoju. Trgovci se bogate i jačaju, a sa time se polako i šire van prostora Savamale.

Dimitrije Krsmanović podiže kuću koja je danas Austrijska ambasada, da bi zatim Aleksa Krsmanović uspeo da kupi kuću na Terazijama 34, čime čini prvi proboj savamalskih trgovaca u gradski rejon.

Početkom 20. veka okupljeni oko Beogradske Zadruge otkupljuju imanje od Paranosa, ruše han i podižu Hotel Beogradske Zadruge, današnji Hotel Bristol. Ruši se Hotel Bosna i Ljubomir Krsmanović podiže zgradu na četiri sprata, što je početkom 20. veka velika i reprezentativna građevina. Moć okupljenih trgovaca je već dovoljno velika da traže uređenje od Beograske opštine, koja je uvidela da je dobila nešto u prilog, a nije sama učestvovala. Uspon Savamale prati razvoj čitave jedne generacije koju mahom čine trgovci koji su u Beograd došli i svojim i konkurentnom robom jačali. Podigli su svoje reprezentativno naselje u evropskom stilu, mahom sami.

U tome se svakako ističe Luka Ćelović, trgovac koji je za vreme Prvog Svetskog rata uspeo čak da evakuiše zadrugu u Marsej i da je vrati, i ona nastavlja, nakon četiri ratne godine, da radi kao da ništa nije bilo. Međutim, promene koje je Prvi svetski rat doneo, kao i sva rušenja koja je Savamala na obali reke pretrpela, donele su nove okolnosti i sudbine. Prvi meci Prvog svetskog rata ispaljeni su upravo ispred savamalske kuće koja tamo više ne stoji. Nakon rata, Beograd se razvija kao prestonica nove Jugoslavije, razvijaju se novi oblici transporta, podižu se nove zadruge, razvija se mnoštvo banaka i trgovaca…sjaj Savamale razliva se po čitavom Beogradu koji se između dva rata transformiše.

Drugi svetski rat Savamala provela je pod teretom udaraca i kao svedok užasa koji joj se pred očima odvijao, da bi njegov kraj dočekala kao deo šireg Savskog amfiteatra, Beograda koji konačno počinje da se razvija sa obe strane reke Save. Dok je nastanak Savamale priča o usponu trgovaca van reona grada,
razvoj šireg Savskog amfiteatra priča je o pokušajima raspetljavanja Gordijevog čvora Beograda.

Nastaviće se…