Ljubica Slavković

Ka konkretnoj utopiji

Početkom godine, u centru Menhetna završena je izložba koja je na hiljadu kvadrata predstavila arhitekturu socijalističke Jugoslavije. Šest meseci je najveća smotra arhitektonskog stvaralaštva naših prostora bila na uvidu njujorškoj, a tako i svetskoj javnosti. Zapitali smo se kako je došlo do toga da se  arhitektura socijalističke Jugoslavije izlaže u najvažnijoj umetničkoj instituciji sveta i šta je sve „Kakonkretnoj utopiji: arhitektura socijalističke Jugoslavije, 1948-1980“ svetskoj javnosti prikazala Izložba arhitekture socijalističke Jugoslavije, Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948 – 1980, otvorena je u junu prošle godine u Muzeju moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku i  trajala je sve do ovog januara. Tokom tih šest meseci publika iz čitavog sveta imala je prilike da vidi  preko 400 artefakata koji približavaju kompleksnost jugoslovenskog društva i arhitekture, uz brojne prateće  događaje, razgovore i gostovanja.

Istovremeno, u novembru prošle godine, u beogradskom Centru za kulturnu dekontaminaciju (CZKd) održao se četvorodnevni međunarodni forum na kome su autori i saradnici na izložbi, kao i arhitekti protagonisti izloženog perioda, domaćoj publici predstavili dešavanja u Njujorku i šta je do njih dovelo.  Naziv beogradskog skupa bio je Stvaranje konkretne utopije: arhitektura Jugoslavije, 1948 – 1980. Već sam naziv izazvao je brojne polemike u široj javnosti: da li je utopija konkretna ili betonska?

Engleski naziv izložbe namerna je, pa i neprevodiva igra reči. S jedne strane, prikazani su brojni objekti izrađeni od armiranog betona. S druge strane, autori prevodom konkretna, a ne betonska utopija,  referišu na značajan filozofski pojam Ernsta Bloha, baš zato što je takva blohovska utopija pomerena s fiksiranog bluprinta, idealnog modela koji se ne menja. Ona dobija dinamičnu dimenziju nečega što je u konstantnom procesu nastajanja i traženja. Upravo u toj metafori autori su prepoznali jednu od vodećih karakteristika same Jugoslavije čija arhitektura je predmet izložbe. Za autore izložbe u MoMA, jugoslovenska utopija je konkretnija i od samog betona. Kako ko-kustos Vladimir Kulić ističe, u naslovu je značajno i to ka, koje je drastično unapredilo i promenilo smisao, još više naglašavajući dinamiku, proces, nastajanje i traženje, baš ono što karakteriše period u razvoju zemlje koju izložba predstavlja.

Inicijativa za temu arhitekture socijalističke Jugoslavije došla je direkt od MoMA. Ipak, izložba nalaže na višegodišnji rad tima stručnjaka iz regiona. Dobar deo njih bio je predstavljen kroz projekt „Nedovršene modernizacije“ koji je prezentovan širom regiona. U njemu je učestvovao znatan broj članova kustoskog tima njujorške izložbe. Zapravo, velika njujorška izložba bila bi nemoguća bez prethodne intenzivne decenije rada istraživača iz regiona na projektu „Nedovršene modernizacije“ i drugim projektima, kao i rezultata koji su iz tog rada proistekli i interesovanja koje su probudili.

U samu izložbu posetioce uvodi uglačan crveni kiosk K-67, čija je simbolika ogromna. Njegova  jednostavnog i praktičnost koje je arhitekta Saša Mächtig utkao u modularnost dizajna naglašava posetiocima šta ih čeka kada zakorače u svet arhitekture socijalističke Jugoslavije. Najveći izazov bio je kako svesti svu složenost socijalističke Jugoslavije i njene arhitekture na format umetničke izložbe koju će potpuni stranci razumeti. Kako ko-kustos Vladimir Kulić ističe, Jugoslavija bila vrlo kompleksan slučaj u svakom pogledu, i tu kompleksnost je bilo nemoguće svesti na jednostavnu probavljivu sliku. Druge zemlje i nacije, kao što su Finci, Brazilci ili Japanci, uspeli su da naprave internacionalnu, lako svarljivu sliku, brend svoje sopstvene arhitekture. S Jugoslavijom to nikada nije bio slučaj, i to je bio jedan od razloga zašto su se autori odlučili na kompleksnu strukturu izložbe, na 1000 kvadrata i nekoliko tematskih celina i monografskih soba.

Izložba „Ka konkretnoj utopiji: arhitektura socijalističke Jugoslavije, 1948 – 1980“ koncipirana je u četiri velike tematske celine. Prva velika celina bavi se modernizacijom zemlje kroz urbanizaciju, posleratnu obnovu i izgradnju. U okviru nje predstavljeno je nekoliko tema. Jedna je tema tehnološke modernizacije, gde su predstavljeni tehnološki najzahtevniji i najizazovniji projekti koji su građeni nakon Drugog svetskog rata, kao što su Beogradski sajam, Toranj na Avali i Poljudski stadion. Zatim, predstavljena je društvena modernizacija kroz infrastrukturu građevina društvenog standarda: škola, bolnica, vrtića, muzeja, biblioteka i dr. Upravo ta celina najviše je vezana za društvenu dimenziju i organizaciju posleratne Jugoslavije.

Druga velika celina predstavlja globalne mreže. Ona prikazuje na koji način je jugoslovenska arhitektura
bila povezana sa svetom. Manja podcelina predstavlja izvoz arhitekture u zemlje nesvrstanih, gde je fokus na Energoprojektu i njegovom delovanju u Nigeriji. Zatim sledii projekat rekonstrukcije Skoplja posle zemljotresa 1963. godine koji se odvijao pod patronatom Ujedinjenih nacija. Skoplje se
tako pojavilo kao međunarodni čvor u razmeni planerskog znanja, a naročito je služilo kao poligon za ispitivanje različitih strategija za obnovu gradova posle katastrofa. Pri tome se, sticajem različitih okolnosti, Skoplje je postalo i jedan od međunarodnih centara brutalizma, što je u MoMA predstavljeno
fenomenalnih grafičkim prilozima i originalnim crtežima arhitekata.

Treća velika podcelina usmerena je na paviljone Jugoslavije u inostranstvu arhitekte Vjenceslava Rihtera. Prateći tok izložbe, posetioci tada stižu do prve monografske sobe. U centru pažnje je Rihterov projekat paviljona Jugoslavije u Briselu 1958. godine, momenat velikog izlaska Jugoslavije na arhitektonsku scenu sveta, koji je bio veoma povoljno ocenjen. Ovaj važan objekat takođe ima zanimljivu priču jer je jedan od retkih koji je nastavio da živi život i nakon izlaganja na svetskoj smotri. I danas ima kultni status, čak i u samoj Belgiji, pošto zgrada i dalje postoji i funkcioniše kao škola.

Četvrta podcelina u globalnim mrežama je turistička infrastruktura na Jadranu, građena podjednako za jugoslovensku populaciju kao i za goste iz inostranstva. Jadran je bio jedno od retkih mesta u Evropi gde su se građani istočne i zapadne Evrope mogli susreti. Usled toga, autori izložbe i turističku infrastrukturu posmatraju kao jedno mesto globalnog umrežavanja Jugoslavije. Pri tome je ta infrastruktura omogućila
veliki broj inovativnih arhitektonskih eksperimenata, što je retko slučaj u arhitekturi komercijalnog turizma.

Treća velika celina izložbe bavi se svakodnevnim životom. Slučajnim i namernim prolaznicima sa prostora bivše Jugoslavije je možda ona i najneobičnija, jer na izložbenom postamentu, u centru MoMA, kao izložbeni eksponati stoje predmeti koje je maltene svako jugoslovensko domaćinstvo imalo: crveni telefon Iskra, stolica Nika Kralja… Naša svakodnevica postala je muzejski eksponat u centru Njujorka. Odmah pored izložen je i projekat genijalnog modularnog crvenog kioska, a tu su i naša velika stambena naselja koja upotpunjavaju sliku jugoslovenske svakodnevice. Prikazana je beogradska škola stanovanja koja se fokusirala na projektovanje efikasnih, funkcionalnih, ali i prostorno atraktivnih stanova. Posebna pažnju posvećena je novobeogradskim blokovima, kao što je Blok 23, i naselju Cerak Vinogradi, smeštenom sa druge strane Save. Izložene su fotografije i projekti naselja Split 3, jednog od najuspešnijih stambenih naselja sagrađenih u Jugoslaviji, gde slovenački arhitekta Braca Mušić na veliku scenu dovodi ideju povratka pešačkoj ulici. Čitavo to veliko naselje za pedeset hiljada stanovnika organizovano je u sistem intimnih pešačkih ulica, koje su vrlo ugodne za život, te one i dan danas, pedesetak godina kasnije, vrlo uspešno žive.

Poslednja velika celina na izložbi bavi se kompleksnim pitanjem identiteta, proisteklim iz heterogene etničke strukture Jugoslavije. Izložba se završava sobom posvećenom spomenicima i memorijalnim kompleksima Narodnooslobodilačke borbe. S jedne strane autori se fokusiraju na ključne figure koje su bile odgovorne za formiranje nacionalnih, republičkih škola. To su Edvard Ravnikar, najuticajniji slovenački arhitekata druge polovine dvadesetog veka, zatim Juraj Neidhardt, otac bosansko-hercegovačkog regionalizma koji je zagovarao modernu arhitekturu proisteklu iz arhitektonskog nasleđa Balkana. Jedno od ključnih prikazanih ostvarenja je Bijela Džamija u Visokom, delo Neidhardtovog studenta Zlatka Ugljena, i možda jedno od najpoetičnijih građevina u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata. Kako Vladimir Kulić ističe, ona je neka vrsta islamskog Ronchampa, zgrada projektovana oko ideje uvođenja svetlosti kroz sistem kupola zenitalnog osvetljenja, koje se konstantno menja tokom celog dana.

Nasuprot tim individualnim regionalnim identitetima, autori posmatraju izgradnju spomenika kao neku vrstu mreže koja je držala celu Jugoslaviju zajedno, utemeljenu na antifašističkoj borbi tokom Drugog svetskog rata. Izloženi su neki od ključnih i najpoznatijih spomenika, građenih naročito 60-ih i 70-ih godina: od Kozare, preko Makedoniuma, Petrove gore, do Jasenovca. Insertom iz jednog dokumentarnog filma o Jasenovcu se čitava izložba i zatvara. Sami spomenici odabrani su za završetak izložbe jer omogućavaju da se dotakne tema raspada Jugoslavije. Od svih vrsta građevina, oni su možda najviše stradali u raspadu, tako da su na neki način i spomenici zemlji koje više nema.

U okviru dela o spomenicima nalazi se poslednja od četiri monografske sobe, posvećena Bogdanu Bogdanoviću. Soba je popunjena njegovim izvanrednim crtežima, kojih je u arhivu Arhitektonskog centra u Beču doslovno na hiljade, a prikazane su i fotografije spomenika koje je šezdesetih i  sedamdesetih godina snimio on sam. Tako je Bogdanovićevo delo prikazano gotovo u potpunosti kroz njegove sopstvene oči. Možda najveći izazov u pripremanju ovako složene izložbe, koja pri tome prikazuje stvaralaštvo zemlje koje više nema, bio je u prikupljanju materijala. Njena višegodišnja  priprema umnogome je otežana upravo (ne)dostupnošću materijala. Takođe, tu leži možda i najveći doprinos i zanimljivost ove izložbe: velikim naporima prikupljen je materijal za koji se nije ni znalo da i dalje postoji, kopano je po ličnim podrumima i ostavama, silazilo se u memljive, maltene napuštene podrume privatizovanih preduzeća… i u tom neverovatnom pohodu autora i saradnika izložbe nađen je i prikazan fantastičan materijal. Jedan od važnih ishoda rada na izložbi i međunarodnog foruma organizovanog u novembru u CZKd čini i veb sajt koji je bio predstavljen tokom trajanja međunarodnog foruma: Arhiva modernizma. U pitanju je digitalni repozitorijum koji široj publici čini dostupnim veliki deo materijala koji je u Beogradu bio prikupljan kako za izložbu u Njujorku, tako i u ranijim istraživanjima autora, a koje će vremenom još više da se razvija. Koliko je svaki posetilac razumeo kontekst socijalističke Jugoslavije, njeno društvo i arhitekturu, verovatno je krajnje individualno. Ali jedno je sigurno, niko nije ostao ravnodušan pred fantastičnim prilozima koji su prikazani, a kojih je čak preko 400! Ručno rađeni crteži, skice, projekti, fotografije… izložba „Ka konkretnoj utopji“, a sa njom i arhitektura socijalističke Jugoslavije, zaista su zaslužili smotru u najznačajnijoj umetničkoj instituciji sveta. Materijal koji je prikupljen i prikazan na izložbi, a koji predstavlja stvarlaštvo velikog broja arhitekata, stručnjaka i čitavog društva, pre svega je vizuelno apsolutno fantastičan. Njujorška smotra arhitekture socijalističke Jugoslavije daje nam jasno do znanja da je arhitektura ovih prostora vredna divljenja.